Η έννοια της συνείδησης (consciousness) αναφέρεται σε κάποια υποκειμενική εμπειρία (πχ στην απολαυστική γεύση της Νουτέλα, στον οξύ πονόδοντο, στην αίσθηση ότι ο χρόνος κυλάει αργά όταν βαριόμαστε), στην αίσθηση της ζωτικότητας ή στο άγχος πριν από μια εξέταση. Τι όμως ακριβώς είναι η συνείδηση και τι δεν είναι;

Μύθος 1: Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μοναδικός

Μύθος: Υπάρχει μια μακρά ιστορία ερευνών που επιχείρησαν να εντοπίσουν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στον ανθρώπινο εγκέφαλο για να εξηγήσουν την προχωρημένη συνείδηση μας και την πλανητική κυριαρχία μας. Η νευροεπιστήμονας Σουζάνα Χερκουλάνο – Χούζελ υποστηρίζει ότι το διακριτικό γνώρισμα του ανθρώπινου εγκεφάλου έγκειται στους πολυάριθμους νευρώνες που βρίσκονται στον εξωτερικό εγκεφαλικό φλοιό ή νεο-φλοιό: 16 δισεκατομμύρια από ένα σύνολο 86 δισεκατομμυρίων νευρώνων. Αυτή είναι η απλούστερη εξήγηση για τις ιδιαίτερες γνωστικές μας ικανότητες, δηλώνει. Έχουν γίνει και άλλες υποθέσεις, όπως ότι μόνο στους ανθρώπους υπάρχουν μερικές περιοχές του εγκεφάλου ή νευρικά κύτταρα (π.χ. von Economo) ή ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος καταναλώνει περισσότερες θερμίδες από τα άλλα είδη.

Αλήθεια: Ασφαλώς δεν έχουμε τον μεγαλύτερο εγκέφαλο, οι ελέφαντες και οι φάλαινες μάς ξεπερνούν. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι το μαυροδέλφινο έχει 37 δισεκατομμύρια νευρώνες. Οι φάλαινες, οι ελέφαντες -όχι μόνο οι άνθρωποι- έχουν επίσης τους νευρώνες von Economo. Oι άνθρωποι και τα ποντίκια έχουν περίπου τις ίδιες κατηγορίες εγκεφαλικών κυττάρων. Επιπρόσθετα, το νευρικό κύτταρο von Εconomo έχει εντοπιστεί και σε φάλαινες και άλλα ζώα. Δεν φαίνεται επομένως να υπάρχει απλή εγκεφαλο-κεντρική εξήγηση στο γιατί οι άνθρωποι βρίσκονται στην κορυφή της γνωστικής κλίμακας.

Μύθος 2: Τα όνειρα περιλαμβάνουν στοιχεία για τις κρυφές επιθυμίες μας

Μύθος: O Φρόιντ έλεγε πως τα όνειρα είναι η βασιλική οδός προς το ασυνείδητο. Η σκέψη του 20ου αιώνα πάνω στα όνειρα έχει βασιστεί σε μεγάλο βαθμό σε αυτή τη θεώρηση, ότι δηλαδή στην καρδιά κάθε ονείρου βρίσκεται η εκπλήρωση μιας επιθυμίας που καταπιέζεται από το μυαλό. Στην ψυχαναλυτική θεώρηση τα όνειρα αναπαριστούν την προσπάθεια εκπλήρωσης ασυνείδητων επιθυμιών και τις συγκρούσεις, ενώ συχνά έχουν συμβολικό νόημα που πρέπει να αποκωδικοποιηθεί μέσω της μεθόδου του ελεύθερου συνειρμού ή με άλλες μεθόδους.

Αλήθεια: Η σύγχρονη έρευνα, η οποία μελετά τα όνειρα υγιών ανθρώπων και ασθενών που έχουν βιώσει τραύμα, δεν συμφωνεί με αυτή τη θεώρηση. Ένας ερευνητής ψυχολόγος, ο Γουίλιαμ Ντόμχοφ, διατηρεί σε μια διαδικτυακή τράπεζα ονείρων πάνω από 20.000 αναφορές ονείρων. Αυτή, όπως και άλλες πηγές, δείχνουν πως στα όνειρα βλέπουμε συνήθως πράγματα που μας απασχολούν στην καθημερινότητα μας, στα οποία παρεμβάλλονται άλλα φαντασιακά γεγονότα ή αναμνήσεις. Συνήθως υπάρχει συνέπεια μεταξύ των ονείρων και του τρόπου αντίληψης της πραγματικότητας: αυτοί π.χ. που έχουν άγχος, βλέπουν αγχώδη όνειρα, εκείνοι που έχουν βιώσει τραύμα, συχνά το αναβιώνουν (flashbacks). Μερικές φορές εκφράζουμε σεξουαλική επιθυμία για κάποιον, αλλά αυτό δεν απαιτεί κάποια αποκωδικοποίηση. Συμπερασματικά, τα όνειρα δεν “καμουφλάρουν” τις επιθυμίες μας, αλλά εκφράζουν με συνεκτικό και κατανοητό τρόπο αυτά που μας απασχολούν καθημερινά.

Μύθος 3: Τα επιθανάτια οράματα συνιστούν απόδειξη της μετά-θάνατο ζωής

Μύθος: Οι επιζώντες από καρδιακή προσβολή ή άλλα επεισόδια που τους έφεραν κοντά στο θάνατο, αναφέρουν ορισμένες φορές ότι αισθάνθηκαν να διαχωρίζονται από το σώμα τους, ότι είδαν ένα λαμπερό φως ή ότι συνάντησαν μια απόκοσμη παρουσία. Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτές οι εμπειρίες αποτελούν αποδείξεις ύπαρξης ενός θεϊκού κόσμου. Ο νευροχειρουργός Έμπεν Αλεξάντερ στο μπεστ-σέλερ του Ο παράδεισος υπάρχει (εκδ. Κλειδάριθμος) αναφέρει ότι, ενώ βρισκόταν σε βαθύ κώμα, μεταφέρθηκε στον πιο περίεργο και όμορφο κόσμο που είχε δει ποτέ. Συλλογιζόμενος τη σημασία όσων βίωσε, γράφει: Οπότε επικοινωνούσα απευθείας με το Θεό; Αναμφισβήτητα.

Αλήθεια: Αν και αυτές οι ξεχωριστές εμπειρίες αγνοήθηκαν για χρόνια από τους ερευνητές, σήμερα οι ασυνήθιστες αυτές παραισθήσεις τραβούν την προσοχή. Επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν πως αυτές οι επιθανάτιες εμπειρίες (Near-Death Experiences) δεν είναι τόσο σπάνιες και παρατηρούνται περίπου στο ένα δέκατο των ανθρώπων που έχουν υποστεί καρδιακή ανακοπή. Φαίνεται ότι σχετίζονται με νευρολογικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα σε περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού, όταν έχουν έλλειψη οξυγόνου. Παρόλα αυτά, η αιτία τους παραμένει άγνωστη. Παρόμοιες έντονες εμπειρίες παρατηρούνται σε περιστατικά επιληπτικών κρίσεων ή κατά την ενεργοποίηση συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού στις νευροχειρουργικές επεμβάσεις.

Τα οράματα αυτά φαίνεται να είναι η προσπάθεια του εγκεφάλου να συνεχίσει να κάνει τη δουλειά του, να καταλαβαίνει δηλαδή τον κόσμο, ακόμα και όταν η ίδια του η λειτουργία παρεμποδίζεται και όταν ορισμένα μνημονικά ή αντιληπτικά του κέντρα είναι εκτός λειτουργίας ή δημιουργούν ψευδώς την αίσθηση της δραστηριότητας. Δεν χρειάζεται, επομένως, να στρεφόμαστε σε υπερφυσικές εξηγήσεις. Αυτό που είναι σημαντικό, είναι να μελετηθεί γιατί τέτοιες εμπειρίες αφήνουν στους ανθρώπους που τις έχουν βιώσει, μια αίσθηση ηρεμίας, γαλήνης και αποδοχής του επερχόμενου οριστικού τέλους. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες θεραπευτικές ανακαλύψεις.